Krimpen en uitzetten van hout

Hout is een van de mooiste materialen om mee te werken. Echte houtbewerkers worden enthousiast wanneer zij het perfecte stuk hout vinden voor hun volgende project. Desalniettemin krijgen houtbewerkers te maken met één belangrijke eigenschap van hout die het project kan bemoeilijken: het krimpt en zet uit ten gevolge van veranderingen in temperatuur en vochtigheid.

Dynamisch hout, de oplossing voor krimpen en uitzetten

Deze ‘flexibiliteit’ van het hout is ergens dan wel een voordeel, het kan ook heel wat ongewenste effecten met zich meebrengen. Zo kunnen er spleten, gaten of zwakke verbindingen ontstaan, stuk voor stuk situaties die schadelijk kunnen zijn voor de integriteit van een constructie. En daarom is wat meer informatie over het krimpen en uitzetten van hout, en wat er aan gedaan kan worden, dan ook belangrijk.

Het belang van droog hout

Hout krimpt en verandert van vorm als het gedroogd wordt, en het is aangeraden om het hout pas te bewerken als die verandering reeds heeft plaatsgevonden. Hout dat vers gekapt is weegt daarbij ook erg veel (bij sommige soorten zelfs twee keer zoveel als droog hout), en nat hout gaat daarbovenop veel sneller rotten. Er bestaat een heuse stroming binnen de houtbewerking, “groene houtbewerking”, waarbij meubilair en andere objecten vervaardigd worden uit nat hout. Dergelijke meubels zijn vaak van nature “rustiek”.

Het krimpen en uiteenzetten van hout

De mate waarin hout uitzet en krimpt hangt grotendeels af van de houtsoort. Over het algemeen is er een tangens krimping van 8 tot 10 procent, een radiale krimping van 4 tot 5 procent en haast geen verandering in de lengte. Met andere woorden, het oppervlak van de plank waar de pulp er loodrecht doorheen gaat (of bijna loodrecht), verandert het meest. Houtsoorten van verschillende vormen zullen dus andere krimpingen vertonen, afhankelijk van hoe ze gekapt zijn.

Kiln-gedroogd hout is kunstmatig gedroogd hout (ook wel oven gedroogd hout genoemd) en kan tot wel 0,4 centimeter krimpen of uitzetten in breedte, voor elke 10 centimeter lengte. Hoewel dit misschien niet zo veel lijkt, vertaalt dit zich toch in een verandering van 2,5 centimeter bij een tafel va 120 centimeter.

Hout droogt uit in fases

Houtbewerking is dus een delicate bezigheid, juist door de neiging van hout om zich aan te passen aan de omgeving. Het uitdrogen van hout gebeurt doorgaans in een aantal fases. Hout kan eigenlijk gezien worden als een bundel papieren rietjes die met water gevuld zijn. Als het water de rietjes verlaat, blijft de bundel even groot. Dat is de eerste fase. Als je het vocht uit de rietjes zelf haalt dan begint de gehele bundel te krimpen. Dat is dus de tweede fase van het proces.

In de eerste fase droogt het door de celwanden opgeslagen vocht volledig uit, waardoor het hout een vochtigheidsgraad overhoudt van 30 procent. In de tweede fase drogen zelfs de celwanden uit, en dat is precies het moment waarop uiterlijke verandering zichtbaar zijn. Het hout krimpt en daardoor wordt het harder, dichter en sterker.

Hout is altijd in beweging

Hout is een natuurlijk materiaal dat nooit stilstaat. Het probeert altijd de zogenaamde EMC te bereiken, of equilibrium moisture content, het punt waarop het vocht niet naar binnen gaat en ook niet naar buiten. De EMC van een houten plank varieert naarmate de vochtigheidsgraad verandert. Tenzij het hout dus in een gecontroleerde omgeving bewaard wordt waar zowel de temperatuur en de vochtigheid relatief constant zijn, zal de EMC altijd blijven veranderen (dit is iets waar zelfs musea problemen mee hebben). En een andere EMC betekent dus ook een krimping of uitzetting van het hout.

Die fluctuatie hangt af van de omgeving. In droge gebieden of seizoenen kan de relatieve vochtigheid slechts 20 procent bedragen, waardoor de EMC niet hoger ligt dan 4 procent. In dichte gebieden met een hogere vochtigheidsgraad van 80 tot 90 procent kan dat percentage dan weer oplopen tot 18 procent. Kiln-gedroogd hout heeft een vochtigheid van 6 tot 8 procent.

Werken met droog hout

Hout kan pa optimaal bewerkt worden als het een lage vochtigheidsgraad heeft, en er zijn verschillende manieren om die te berekenen. De eenvoudigste methode is door middel van zogenaamde vochtigheidsmeter, die doorgaans onderverdeeld kunnen worden in twee verschillende soorten.

Er zijn meters met pinnen die in het hout geduwd moeten worden om de elektrische weerstand te meten, die dan in een vochtigheidspercentage wordt weergegeven. Apparaten zonder pin maken dan weer gebruik van radiofrequenties om de vochtigheidsgraad te meten. Deze laatste zijn doorgaans iets duurder, maar ze beschadigen het hout niet en geven daarbij een erg accurate weergave in dichte houtsoorten – die moeilijk te controleren zijn met de pin-style meters. De prijs van een dergelijk toestel varieert tussen de 50 en 200 euro, of meer.

Gebruik maken van een hygrometer bij hout bewerken

Doorheen het jaar veranderen de vochtigheid en dus ook de afmetingen van het hout de hele tijd, afhankelijk van het seizoen en de temperatuur. Een van de eenvoudigste manieren om te weten te komen in welke mate je daarmee rekening moet houden als je het hout gaat zagen, is door middel van een zogenaamd ‘vochtigheidsbord’.

Het enige wat je moet doen is planken van zo’n 30 centimeter breed aan elkaar lijmen van de houtsoorten die je het meest gebruikt, waarna je hun individuele afmetingen noteert op elke plank, in zowel de droge als de vochtige maanden van het jaar. Eenmaal je dan het hout gaat zagen of bewerken (bijvoorbeeld het passen van een deur of ladekast), dan kan je de informatie op die planken gebruiken om te weten hoeveel die specifieke houtsoort gekrompen of uitgezet is. Op die manier kan je de pasvorm van de stukken die je gebruikt nauwkeuriger aanpassen en dus problemen bij de constructie vermijden.

Dynamisch hout gebruiken bij houtbewerking, een complex gegeven

Hout is één van belangrijkste en meest gebruikte materialen, en daarom is het dan ook belangrijk om precies te weten hoe het beïnvloed wordt door omgevingsgebonden factoren en invloeden van buitenaf. Deze invloeden kunnen het moeilijker maken om hout te bewerken, maar dankzij het gebruik van het juiste gereedschap en het toepassen van kennis is dat geen probleem dat niet opgelost kan worden.